Wolne Państwo Świętno - Freistaat Schwenten

Niewiele jest wsi, które mogą pochwalić się faktem bycia samodzielnym państwem. Swoje „pięć minut” w historii miało Świętno. Powstanie tej jedynej w swoim rodzaju republiki było bezpośrednio związane z wydarzeniami Powstania Wielkopolskiego w powiecie wolsztyńskim.

Świętno jest położone w odległości około 14 km na południowy - zachód od Wolsztyna, na trasie do Nowej Soli. Na początku XX wieku była to duża i zamożna wieś – w większości zamieszkała przez ludność niemiecką i zarazem protestancką. Do Niemców należała większość gospodarstw i ziemi. Polacy stanowili mniejszość i zaliczali się do biedniejszej części mieszkańców wsi. Był to efekt osadnictwa olęderskiego jeszcze z okresu XVIII wieku, w którym dominowała ludność pochodzenia niemieckiego. Stan taki utrwalił się w czasie zaborów, kiedy to polityka władz pruskich a potem niemieckich oraz działalność Hakaty wzmacniały niemiecki stan posiadania na ziemiach polskich zaboru pruskiego. W wyborach do Reichstagu w 1878 roku na 112 uprawnionych mieszkańców wsi 111 oddało  głosy na kandydata niemieckiego a 1 na polskiego. Świętno było więc sporym skupiskiem ludności niemieckiej położonym w sąsiedztwie takich polskich miejscowości jak Obra lub Kębłowo.

Koniec I wojny światowej spowodował gwałtowną zmianę sytuacji politycznej. W Niemczech abdykuje cesarz Wilhelm II (1859-1941) i narastają nastroje rewolucyjne. Jednocześnie odradza się niepodległe państwo polskie. Wieści o tych wydarzeniach docierają do Świętna. Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania i spowodowany tym wybuch Powstania Wielkopolskiego w dniu 27 grudnia 1918 roku dodatkowo skomplikowały niepewną sytuację.

Wszystko to z uwagą śledził lider miejscowej społeczności – duchowny protestancki Emil Gustaw Hegemann (ur. 20 lutego 1864 roku). Był on synem kolonisty niemieckiego, byłym pruskim oficerem, duchownym od 1894 roku, działaczem niemieckiego Związku Ochrony Kresów Wschodnich (Ostmaren Verein) i człowiekiem bardzo konsekwentnym oraz energicznym. Postępy powstańców wielkopolskich wywołały jego niepokój o losy niemieckiej społeczności Świętna jak i samej miejscowości.

Chcąc utrzymać Świętno w rękach niemieckich pastor Hegemann zwrócił się z prośbą o pomoc do komendanta twierdzy Głogów. Rewolucyjny chaos wśród żołnierzy garnizonu spowodował, że starania te zakończyły się niepowodzeniem. Wobec tego pastor wpada na śmiały pomysł ogłoszenia Świętna niezależnym i neutralnym państwem.

W dniu 2 stycznia 1919 roku wygłasza płomienne, zawierające akcenty polityczne, kazanie, w którym powołuje się na słowa ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych  Wodorowa Wilsona (1856-1924) o samostanowieniu narodów. W podejmowaniu najważniejszych decyzji uczestniczą, oprócz pastora Hegemanna, również miejscowy nadleśniczy Karl Teske (ur. 18 lutego 1864 roku) – były oficer i kawaler „Krzyża Żelaznego” oraz sołtys Heinrich Drescher (ur. 11 lutego 1870 roku). W miejscowej oberży „Wolf” (dawniej restauracja „Myśliwska” a obecnie sklep spożywczy „Eko”) zgromadzeni mieszkańcy wsi wysłuchali przemówienia pastora. Przedstawił on sytuację, rysując obraz możliwych zagrożeń i przedstawił plan ogłoszenia neutralności. Zapada decyzja o proklamowaniu neutralnej republiki. Sporządzono dokument – rodzaj konstytucji, który stwierdzał: „Obszar Świetna ogłasza się jako państwo niezawisłe a przekroczenie granic przez obce siły będzie traktowane jako naruszenie prawa międzynarodowego i pogwałcenie neutralności…”. Rząd tworzyć miał 9 – osobowy gabinet z pastorem Hegemannem na czele jako prezydentem (w niektórych źródłach pojawia się również tytuł premier).

Foto: W. Warciarek

Kiedy w dniu 5 stycznia 1919 roku Wolsztyn zostaje wyzwolony przez powstańców wielkopolskich, pastor postanawił działać. Następnego dnia, w święto Trzech Króli, 6 stycznia 1919 roku na placu przed kościołem i pastorówką uroczyście proklamowano powstanie Wolnego Państwa Świętno (Freistaadt Schwenten). Pastor Emil Hegemann został prezydentem (premierem?) nowego państwa oraz jego ministrem spraw zagranicznych. Nadleśniczy Karl Teske został mianowany ministrem wojny i dowódcą armii. Tworzyli ją mieszkańcy Świętna zdolni do noszenia broni oraz uciekinierzy z pobitego garnizonu wolsztyńskiego. Armia republiki liczyła około 120 żołnierzy uzbrojonych min. w dwa karabiny maszynowe. Planowano również utworzenie czegoś w rodzaju "marynarki wojennej", mającej pełnić służbę na (przy?) jeziorach i kanałach znajdujących się w pobliżu Świętna. Z zamiarów tych zrezygnowano gdyż przewidziany na admirała fryzjer wiejski zamarzł nad jeziorem. Sołtys Heinrich Drescher objął „tekę” ministra spraw wewnętrznych. W skład gabinetu weszli również Janitschki, Gross, Schulz, Klemke i Zinke.

Nowo wybrany prezydent rozpoczął starania o uznanie swojego państwa. W odległym o 5 km Kębłowie pertraktował z dowódcą miejscowych powstańców Bronisławem Kotlarskim. W negocjacjach uczestniczył proboszcz kębłowski ks. Stanisław Kamiński. Wcześniejsza współpraca pastora z ks. Kamińskim (obydwaj odprawiali nabożeństwa dla mniejszości religijnych – katolickiej w Świętnie i protestanckiej w Kębłowie) przyspieszyła zawarcie porozumienia. Podpisano je Kębłowie w siedzibie ówczesnego sołtysa pana Jaskólskiego. Podobne porozumienie pastor – prezydent zawarł w Obrze. Tam w rozmowach z dowódcą powstańców chor. Nikodemem Wojtkowiakiem pośredniczyła hrabina Jadwiga Świniarska. W zamian za gwarancję własności jej terenów w Republice Świętno doprowadziła do zawarcia układu o neutralności. Granicę pomiędzy Republiką a Kębłowem i Obrą ustalono pomiędzy Środkowym kanałem Obry a tzw ."górami" czyli pasem wzniesień biegnących dzisiaj skrajem lasu pomiędzy Kębłowem a Świętnem. Kanał Środkowy Obry znalazł się po polskiej stronie granicy. Rozebrano tory kolejowe na linii Świętno – Kębłowo i zabezpieczono je potężną zaporą. Neutralną już wieś opuścił niemiecki pociąg pancerny. Ustalenia te potwierdziła Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu oraz Komisja Aliancka. Od dnia 6 stycznia 1919 roku Świętno rozpoczęło samodzielny byt państwowy. Republika od północy i wschodu graniczyła z Polską a od południa i zachodu z Niemcami. Prawdopodobnie w skład tego państwa wchodziły też pobliskie wsie Wilcze (Wilze) , Rudno (Ruden) i Krzyż (Kreutz). W odległym o 9 km Kolsku, już na Dolnym Śląsku, stacjonowała niemiecka straż graniczna.

Rząd nowej republiki natychmiast przystąpił do pracy. Granicę państwa oznakowano przy drogach wylotowych drewnianymi budami i tablicami z napisem „Wolne Państwo Świętno” („Freistaat Schwenten”). Prezydent Hegemann jako głowa państwa składał wizyty min. w Międzychodzie w konsystorzu ewangelickim, w Poznaniu w banku obsługującym kredyty parafialne (państwowe?) oraz Obrze i Kębłowie. Dokumentem umożliwiającym przekraczanie granicy były przepustki podpisane przez prezydenta republiki i zaopatrzone w pieczęć parafialną. Stała się ona również oficjalną pieczęcią nowego państwa. Wydano pierwsze zarządzenia. Jedno z pierwszych dotyczyło zniesienia ograniczeń w wypieku chleba i tłoczenia oleju w czasie stanu wojennego. Jak każda granica tak również i granice Wolnego Państwa Świetno „dorobiły się” przemytników różnych poszukiwanych i potrzebnych produktów – zwłaszcza żywności.

Przepustka dla obywatela Republiki z własnoręcznym podpisem prezydenta Hegemanna

Pomimo oficjalnej neutralności, stosunki republiki z sąsiadami były napięte. Sympatie i działania władz tego państwa były zdecydowanie proniemieckie a zasady neutralności często łamane. Wojska niemieckie wykorzystywały terytorium republiki do celów rozpoznawczych a obywatele państwa święciańskiego służyli jako przewodnicy. W dniu 9 stycznia 1919 roku konny patrol niemieckiego Grenschutzu z Kolska, prowadzony przez strażnika Ehlerta ze Świętna dotarł do Obry. Przewodnik został rozpoznany przez powstańców i w trakcie strzelaniny zginął jeden z nich – Józef Buczkowski z Obry. To jawne naruszenie umów z powstańcami wywołało wielkie poruszenie. Wolsztyńscy dowódcy powstania zamierzali zająć republikę ale poznańska Naczelna Rada Ludowa powstrzymała te plany. W Świętnie wybuchła panika i rozpoczęła się ucieczka części ludności w kierunku Kolska.  Sytuacje próbował załagodzić osobiście prezydent Hegemann, udając się z misją do Obry w dniu 12 stycznia 1919 roku. Rozmowy zakończyły się fiaskiem a incydenty powtarzały się nadal. 13 stycznia  dochodzi do kolejnego ataku Niemców na Kębłowo odpartego przez powstańców.

Obecność silnych oddziałów powstańczych w Obrze i Kębłowie była, wg pastora – prezydenta, zagrożeniem dla niezależności jego państwa. Nasilają się więc represje, znikają w tajemniczych okolicznościach niewygodne osoby. Stało się tak z młodą Polką – Barbarą – pochodzącą z Obry i służącą pastora.

Teren republiki, choć neutralny, był faktycznie częścią frontu walk w okresie powstania wielkopolskiego. Do najcięższych starć doszło 24 stycznia 1919 roku. Dwie silne kolumny piechoty niemieckiej, wsparte szwadronem kawalerii zaatakowały około godz. 13.00 Kębłowo i Obrę. Atak ten załamał się dzięki stanowczej obronie powstańców. Pokonani Niemcy wycofali się na terytorium „neutralnego” państwa święciańskiego. Kolejne sukcesy powstańców wielkopolskich wywołują niepokój w Republice. 25 stycznia wyzwolony zostaje Babimost i Kargowa (14 km od Świętna). Następnego dnia powstańcy zajmują Nowy Jaromierz oraz Kolsko(?). W walkach ginie trzech powstańców, których ciała Wolne Państwo Świętno przekazało polskim władzom. Do 8 lutego wyzwolone zostają również Mochy (8 km od Świętna), Kaszczor, Osłonin i Wieleń Zaobrzański. Proboszcz z Kaszczoru Stanisław Paradowski i pastor Emil Hegemann na próżno usiłują doprowadzić do ugody. Od północy i wschodu oraz częściowo południa Republika Świętno graniczyła odtąd z terenami wyzwolonymi przez powstańców.

Niewielkie państwo odnotowało również w swojej historii incydent międzynarodowy. Na jego terytorium zatrzymano i aresztowano kobietę podejrzaną o szpiegostwo. Zatrzymana okazała się być żoną ambasadora francuskiego w Berlinie. Wobec ostrych protestów francuskich i zagrożenia suwerenności republiki kobieta została zwolniona. Rozejm w Trewirze z dnia 16 lutego 1919 roku zakończył okres walk na tym odcinku frontu Powstania Wielkopolskiego.

Centrum wsi Świętno obecnie (2008 rok). Foto: W. Warciarek

Słabość ekonomiczna i naturalne dążenie ku państwu niemieckiemu zakończyły samodzielny status republiki. W maju 1919 roku do Świętna przybywa Międzynarodowa Komisja Aliancka mająca ustalić przebieg granicy. Obraduje ona w oberży „Wolff”. W jej składzie był, bodaj pierwszy w tej okolicy, Japończyk, na którego przychylność szczególnie liczono. Wyciąg z Traktatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 roku ustalił granice w sposób następujący: do Niemiec należały Kargowa, Stara Obra, Stary i Nowy Jaromierz, Stare i Nowe Uście, Wielka Wieś, Świętno, Krzyż oraz Łupice. Polskie miejscowości w tym rejonie to Kębłowo, Obra, Mochy i Jażyniec.

zbiory Muzeum Regionalnego w Wolsztynie (za"Nasze powstanie", Marek Rezler, Szamotuły 2018, s. 20)

Pastor – prezydent Hegemann w dniu 10 sierpnia 1919 roku wygłosił przemówienie do zebranych przed kościołem mieszkańców republiki, w którym ogłosił chęć przyłączenia republiki do Niemiec. Rząd sporządza dokument o inkorporacji a świadkami tego wydarzenia są przedstawiciele Aliantów. 16 sierpnia do wsi wkracza 30 – osobowy oddział niemieckiej straży granicznej (Grenzschutzu).

Pastor - prezydent Emil Hegemann przemawiający do dzieci (w tle Dom Parafialny)

W okresie międzywojennym Świętno, jako wieś przygraniczna, stało się „wizytówką” państwa niemieckiego. Posiadało punkt celny, dworzec i restauracje. Zabudowa wsi miała świadczyć nie tylko o zamożności jej mieszkańców ale zarazem Niemiec. Na pamiątkę opisywanych wyżej wydarzeń, co roku 9 czerwca w tzw. „Historycznym Zajeździe” (oberży „Wolff”) odbywały się uroczystości rocznicowe a na budynku umieszczono tablicę upamiętniającą pobyt komisji alianckiej.

W czasach hitlerowskich historia Wolnego Państwa Świętno została przez propagandę wykreowana jako przykład niemieckiego bohaterstwa. W corocznych uroczystościach rocznicowych brali udział ówcześni dygnitarze nazistowscy Robert Ley (1890-1945) – szef Niemieckiego Frontu Pracy oraz Wilhelm Frick (1877-1946) – minister spraw wewnętrznych III Rzeszy. Główny bohater tych wydarzeń – pastor Emil Gustaw Hegemann wydał w 1936 roku wspomnienia a rok później został odznaczony przez Adolfa Hitlera Złotym Krzyżem Zasługi. Jako emeryt – rezydent był świadkiem  powrotu Świętna do Polski w roku 1945.

Uroczystości rocznicowe (?) w Świętnie - lata 30-te XX wieku

Wizyta ministra spraw wewnętrznych III Rzeszy Wilhelma Fricka w Świętnie w czerwcu 1938 roku. Z prawej sołtys Heinrich Drescher

Wolne Państwo Świętno istniało 218 dni. Śmiały i z wielką konsekwencją oraz uporem zrealizowany pomysł utworzenia niezależnego państwa przez wiejskiego pastora był bardzo ciekawym i jedynym w swoim rodzaju epizodem w historii Powstania Wielkopolskiego. Istnienie tego niewielkiego państwa miało spore konsekwencje dla przebiegu powstania w naszym powiecie. Państwo pastora uniemożliwiło powstańcom wielkopolskim opanowanie ważnego ze względów wojskowych (a w czasie pokoju również gospodarczych) systemu śluz na kanałach rzeki Obra. Jego terytorium było, pomimo neutralności, stałym zagrożeniem dla wojsk powstańczych i zmuszało je do utrzymywania sporych sił na tym odcinku. Pastor Hegemann okazał się wytrawnym i skutecznym politykiem. Jego działania utrzymały Świętno w niemieckich rękach do 1945 roku.

Opracował Waldemar Warciarek

Opracowano na podstawie:

- Benyskiewicz Joachim, „Babimojszczyzna 1919 45”, Zielona Góra 1994

- Koczorowski Bogdan, Olejnik Czesław, Żurek Kazimierz, „Wolsztyn i okolice” zeszyt II, Wolsztyn 1995

- Hegemann Emil Gustaw, „Der Freistaadt Schwenten. Deutsche Not und Treue in der Grenzmark Posen”, Prenzlau 1936 (fragmenty)

- Petruk Stefan - „Unrugowa i Kargowa”, Uście-Kargowa-Langballigholz 2005

- Świetlińska Eugenia, „Kębłowo. Zarys dziejów” Wolsztyn 1999

- Wawrzynowicz Kazimierz, „Obra. Zarys dziejów”, Wolsztyn 2007

- „Die Grüne Post” nr 52 z 25.XII. 1932 r., tłum. Marek Felc

- „Miliarder“ nr 12/1993 z 20.V.1993 r.

- „Głos Wolsztyński“ nr 1/66 z 11-28.X.1994 r.

- „ITD Tygodnik Studencki” nr 21 z 17.X.1982 r.

Foto: Waldemar Warciarek, zbiory prywatne, w/w źródła